Có cụ già ở xã Hòa Phong nói rằng “Dòng sông Túy Loan chảy quanh co khúc khuỷu như một con chim loan đang say bay chếnh choáng”. Chỉ bấy nhiêu thôi cũng đủ nói lên tên con sông và dòng sông Túy mơ màng, êm đềm như thế nào.
Đúng 8h30, con tàu Tiên Sa rời bến Hàn Giang (TP Đà Nẵng) trong âm vang tiếng sóng vỗ ì oạp vào mạn tàu, từ từ chạy về hướng cội nguồn dòng sông. Tàu chạy đến địa phận thôn Bồ Bản là thấy đôi bờ có hàng tre rủ bóng xuống dòng sông xanh. Đây là vùng đất trù phú thuộc xã Hòa Phong (huyện Hòa Vang). Ngoài nghề trồng lúa, bà con còn sống với nghề trồng rau, bầu, bí, cà, ớt... nức tiếng cả vùng.
Chúng tôi lên bờ, ghé thăm đình làng Bồ Bản. Đình được xây dựng giữa năm cái gò cao của làng tượng trưng cho ngũ hành là gò Làng, gò Dinh Ông, gò Chùa, gò Miếu và gò Ổi. Lưng đình dựa vào gò Miếu trong tư thế bền vững với thời gian, bên phải có gò Chùa, gò Miếu Tam Vị hay còn gọi là Quần Hổ, bên trái có gò Ổi còn gọi là Tả Thanh Long hay Long Hổ Hội.
Trước đình (phía Nam) là cánh đồng bao la tiếp giáp với làng Cẩm Toại, nơi có Cấm Mít của đồng bào Chăm và dòng sông Yên hiền hòa uốn khúc, ẩn hiện sau những rặng tre xanh, bao bọc những xóm làng yên ả...
Đình được xây theo dạng ba gian, hai chái, bên trong được bố trí hài hòa. Ở giữa là hương án thờ Thành Hoàng và các vị thần có sắc Vua phong. Bàn thờ bên tả có hai chữ “Quan Tiền” để thờ Tiền Hiền, còn bàn thờ bên hữu có hai chữ “Dũ Hậu” để thờ các vị Hậu Hiền.
Ngoài ra, hai bên tả hữu còn có hai cái long đỉnh chạm trổ rất công phu dùng để thỉnh sắc Vua ban và một cái trang rất cổ, là nơi thờ Quan Thánh Đế Quân. Nơi đây từng là phòng phiếu để bầu cử Quốc hội khóa đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và cũng từng là nơi tổ chức hội họp của quân và dân ta trong hai cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Hằng năm, vào rằm tháng Hai là buổi lễ chạp mộ Tiền Hiền, rằm tháng Tám có lễ tế Thu, giỗ Hậu Hiền và 21 tháng Chạp là lễ cúng Âm linh.
Con tàu lại tiếp tục cuộc hành trình qua khu vực chợ cũ trên sông Túy Loan, đến đình làng Túy Loan có cây đa cổ hơn 100 năm tuổi. Ông Đặng Khôi, Trưởng Ban Trùng tu đình Túy Loan cho biết: “Đình làng Túy Loan là nơi thờ tự năm vị Tiền Hiền: Đặng, Lâm, Nguyễn, Trần, Lê. Năm vị tuân chiếu Vua Lê Thánh Tôn đi mở mang bờ cõi về phương Nam (năm Hồng Đức nguyên niên, 1470), thấy nơi đây phong cảnh hữu tình, đất đai màu mỡ, các chư vị đã dừng chân để lập nghiệp khai khẩn làm ăn, đặt tên là làng Túy Loan.
Trải qua bao thăng trầm của thời gian, đình cổ Túy Loan vẫn giữ được nét uy nghi trầm mặc, cổ kính rêu phong. Đình làng Túy Loan được xây dựng lần cuối cùng vào năm Thành Thái thứ nhất (1889) với diện tích hơn 100m2 trong khuôn viên rộng hơn 8.000m2. Hằng năm, mỗi dịp tết đến xuân về, cả hai ngôi đình đều tổ chức lễ hội với nhiều trò chơi dân gian vui nhộn như đua thuyền, đẩy gậy, kéo co...
Lễ hội văn hóa dân gian được tổ chức ở sân đình với những làn điệu dân ca trữ tình như bài chòi, hò khoan, đạp nước... cùng những món ăn đặc sản như mì Quảng, bánh tét, bánh tráng, bánh khô... thơm ngon nổi tiếng. Năm 1999, đình Bồ Bản và Túy Loan được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia.
Cách đình Túy Loan khoảng hai cây số theo đường sông, là “khu vườn cổ tích” của anh Đỗ Hữu Minh. Tàu cập bến đá xanh, theo con đường nhỏ đầy lá tre rơi rụng, qua những hàng dâm bụt, chè là đến cổng khu vườn. Từ nhiều năm qua, khu vườn khoảng 3.500m2, nằm sâu trong rặng tre um tùm dọc bờ sông thuộc thôn Thái Lai, xã Hòa Nhơn (huyện Hòa Vang) là một điểm thu hút nhiều khách đến tham quan, nghỉ ngơi vào những ngày cuối tuần.
Độc đáo nhất là ngôi nhà cổ, dài 14m, rộng 10m thiết kế kiểu ba gian hai chái, mái lợp ngói âm dương đã lên màu rêu phong cổ kính. Nhà có 36 cây cột to, hệ thống kèo, đà được chạm trổ hoa văn họa tiết cổ, tinh xảo đã lên màu cánh gián.
Chủ nhân của ngôi nhà cho biết: Đây là ngôi nhà có từ thời ông cố của ông để lại, khoảng hơn 100 tuổi, vẫn còn giữ gìn được nét đẹp riêng và ít bị hư hại nhất trong vùng. Trong vườn, cây cối rợp bóng mát, có nhiều nhà bát giác, lục giác... để khách ngồi uống trà, uống rượu. Gần đó là hòn non bộ với non xanh, thủy tú.
Trong vườn, du khách còn bắt gặp những nông cụ như cối xay lúa bằng tre, cối giã gạo, gàu dai, gàu sòng, nhủi cá, cái nơm, áo tơi... thể hiện rõ nét văn hóa đặc sắc của ngàn năm cư dân lúa nước. Khách phương xa sau khi tham quan có thể ngồi câu cá dọc bờ sông hoặc nằm trên võng tre buộc trên những thân cây sát bờ sông.
Chiều xuống, hoàng hôn in bóng xuống dòng sông Túy màu tím đỏ, nhuốm cả đất trời, sông nước mênh mông.
